Lee poesía
2012
Antonio Carvalho de Miranda (Portugués – Brasil)
Antepasto
Tudo o que o Poeta escreve
está resumido
numa única palavra: Solidão.

Escrever é distanciar-se do mundo
para poder entendê-lo
é uma forma de morrer.

Viver é outra coisa
ainda que alienada.

Eu trocaria mil rimas
por uma noite de amor.

E trocaria um belo poema
sobre a fome
por um singelo prato de comida.

Antipasto
Todo lo que el poeta escribe
está resumido
en una única palabra: Soledad.

Escribir es distanciarse del mundo
para poder entenderlo
es una forma de morir.
Vivir es otra cosa
aunque alienada.

Yo cambiaría mil rimas
por una noche de amor.
Y cambiaría un bello poema
sobre el hambre
por un simple plato de comida.

(Traducción de Elga Pérez - Laborde)
Celerina Sánchez Santiago (Ñuu Savi/Mixteco – Oaxaca)
Kutu iniña tsiká nùú
Ndaki’ìn ñàà kuú kuacha ini… ñá’á ñàà tsaku xo’o
ndanduku nuú ndakava tachi aa nuu ini tachi
ri tsa mií inia
ra nikanchi tsa nikuitaña tsa ndaki’án tachi ndativi inia
takua nà kandui nuú nda’á tsiku’à
      ra me’ù ñá’á
vasu kuè tuu ndaki’ìn tsitsigu takua nà ndavu ra ka’àna ñàà kuúgu ñá’á kini/
ñá’a kokó
ra maa ndinú tsa’á niña’á ri tsa’á me’u kuú ñàà ndavagu/ ra ti’ín tsitsigi vasu maa
      [kunia kui
ri va’a kuí/ ra tsa niya’à ìn yoso kuia/ chaa sana ini kui nixi ndavaña
ra maa yu’ùgu ri ìn ñuu kanu kunchatu yo’ò
ra yivi taaan va’á inia vari ku’ùña
nchikaña inia kian ingà kué yivi tsi kunchí yoó
ri mitu’unña ingá tsian ndituso tsiku’á/ ra ndakoi tsiña vasu kixi ndui ra síin kaá
ta tuu siin kaá xikoña
takua n katuu ndaì nuú yivia/ nuú ñ’u’únña kinchaaña ñàà stutsí inia/ ra kaí kueni kueni/
takua nà ndakoi vasu xoo ta ïn ta ïn kií kue/ ra saan kuú koi xoo nuú viko/ ri ñaa kuú
      [ndakasi nuí takua nà nkuú tsani/
ra me’ú ña’á i’ín siva/ ña’á yuu ki’vi ndata ñàa kue stakó tsi ndasamu ñàà savi tono ñaà
[ya’à nuúna vii takua nà kandana saan ndatuu inina yo’ó
ña’á viko/ ña’á tachi/ ña’á savi ndakanda kue tsitsitsu ra ndakoó ndavagu nuù tsiká nùú
Saciar la libertad
Toma vuelo hacia la alegría...mujer de la sonrisa a medias
busca en espirales o en jirones los gestos amorosos del
viento
el sol se ha agotado y el último esfuerzo solo suspira
para descansar en los brazos de la noche
      mientras tu mujer
aún en la oscuridad tendrás que volar y te llamará / mujer bruja /
mujer puta/
¡no importa nada! es por tú liberación toma tus alas aunque ellas no quieran
es justo /después de mil años/ es lógico que se les olvidó cómo emprender el vuelo/
pero no desistas que todo un continente te espera
el universo tiembla de felicidad profunda porque su hermana
se afana en conquistar otros universos y contemplar la luna
que es su compañía cada noche y despierta con ella soñolienta y toca su
      [cuerpo
que emana otros amaneceres otros olores/
para palmear su vida en un fogón que limpia sus dolores y los quema lentamente/
para despertar un poco cada día y tener que sobrevivir junto a las nubes/
[con murallas que no le permite soñar / pero tu mujer piel de cacao/ mujer roca profana
[la barrera y conviértela en lluvia / en caricia para sacudir conciencias terrenales/
mujer nube /mujer viento/ mujer lluvia agita tus alas y emprende tu vuelo hacia la libertad
Eduardo Lizalde Chávez (Español – CDMX)
Amor
La regla es ésta:
dar lo absolutamente imprescindible,
obtener lo más,
nunca bajar la guardia,
meter el jab a tiempo,
no ceder,
y no pelear en corto,
no entregarse en ninguna circunstancia
ni cambiar golpes con la ceja herida;
jamás decir “te amo”, en serio,
al contrincante.
Es el mejor camino
para ser eternamente desgraciado
y triunfador
sin riesgos aparentes.
Enriqueta Lunez (Tzotzil – Chiapas)
Vaychiletik
Ta xkil nichimaj
te ta yut nab mu xvul ta jol,
xi’emun, mu o no’ox jna’ mi vu’unun
mu jna’ k’ucha’al jech li jvayiche.

Ta anil chijatav
yu’un skoj anjeletik xchi’uk pukujetik
ja’ ti ta spojbe sbaik
ti jkuxlejale.

Sueños
Me veo florecer
dentro de un lago que no recuerdo,
temerosa y confundida
de un sueño que no comprendo.

Desesperadamente huyo
de los ángeles y demonios
que se baten
por adueñarse de mi.

Fredy Chicangana (Quechua – Colombia)
Samay pisccok
Takicay pachamamak jatun rimaypi
Chihuihuincay ima hamuy sachamanta
Shimicay ttillayay ima maskay suttuycaypi sonccoruna
Chihuihuincay ñutu rimaina:
“jaku nimapi ñanpura jukuna causaypa
Quihuacuna suyanak ñoqa rimay tutapurakuna llanturi
Ñukanchiyupi ucllanacay pachata takiruntupay
Yurapankapura
Ñukanchi ninapay coyllurmanta ima urmay ankas ananpachak
Hullilla kcayapacha
Caypi muyupi pillpintumantak quellu
Tarpuyaku puruncunapi
Tukurita nunacay pisccomanta
Pponccopi mushcoypa”
Espíritu de pájaro
Estos son cantos a la madre tierra en tono mayor
son susurros que vienen de bosques lejanos
aquellas palabras esquivas que buscan ser gota en el corazón humano
Son tonos suaves como si dijéramos:
“Vamos en silencio por los caminos húmedos de la vida
la hierba de la esperanza nos saluda entre la noche y sus sombras
nuestras huellas se abrazan a la tierra y el granizo canta
entre las hojas del árbol
somos el fuego de estrellas que se desprenden de la bóveda azul
anunciando el nuevo tiempo
aquí estamos tejiendo el círculo de la mariposa amarilla
sembrando agua en los lugares desiertos
en fin somos espíritu de pájaro en pozos del ensueño”
Guy Cloutier (Francés – Canadá)
Un lent surgissement
19
On l’a vu avancer
à contre-courant

À contre-marchant

À contre-dormant

Avec une telle volupté
une manière de rompre
un cas d’aération
d’évanouissement

D’oubli de soi.

Dans ce trou noir
où il semble décidé
de s’égarer

Ailleurs

Parmi les sans ego.

Un paulatino surgimiento
19
Se le ha visto avanzar
a contracorriente

A contramoviente

A contradurmiente

Con tal voluptuosidad
una manera de transgredir
un caso de oxigenación
de desmayo

De olvido de sí.

En ese agujero negro
donde parece decidido
a extraviarse

En otra parte

Entre los sin ego.

(Traducción de Silvia Pratt)
Hugh Hazelton (Inglés – Canadá)
Wavesand
Moonlight spreads
over incoming tide
and my fingers slide across
your breasts shifting beneath
darkened faces of waves
that break glistening
across pale ridges
sand trembles under
tongues of warm salt foam
spread and recede
over open thighs
currents rush covering
reach inward to the rising dunes
pulled back again surge thrown
upon wet shining
that meets the gathering wave
of inmost tide
suspended breaking forward crashes
spray torn away and lifted on the night wind
sand drifting
under the returning stars
Las manos del mar
La luz de la luna
se desparrama
sobre la marea ascendente
y mis dedos se deslizan sobre
tus senos moviéndose debajo
de las caras oscuras de las olas
que se rompen reluciendo
en ondulaciones pálidas
la arena tiembla bajo
tibias lenguas de espuma salada
cubren y retroceden
sobre muslos abiertos
corrientes se abalanzan
envolventes alcanzan
los médanos que suben
arrastradas se encrespan arrojadas
sobre fulgores mojados
que reciben la cresta recobrada
de la marea más profunda
suspendida quebrándose adelante estalla
rociada desgarrada levantada por el viento nocturno
arena a la deriva
de las estrellas que vuelven
Humberto Ak´abal (Maya K´iche – Guatemala)
Yewab winaq
“Are jampa inyewab winaq,
ri tajan katinwaye’j,
ka pe munil chwe
che kintij ulew;
konboq ch’aqataq taq
xan
are k’ut kintijo”.

Wa jun na’tisanik re ri nunan
xupax ri uk’ux wanima.

Xintu’u uwa’l kach’ ulew,
rumal ri’ ri nu tz’umal
je kawachin ulew.

Cuando yo estaba
“Cuando yo estaba embarazada,
esperándote,
sentía muchas ganas
de comer tierra;
arrancaba pedacitos
de adobes
y me los comía”.

Esta confesión de mi madre
me desgarró el corazón.

Mamé leche de barro,
por eso mi piel
es de color de tierra.

Juan Gregorio Regino (Mazateco – Oaxaca)
Ndakjuéna
Ndakjuéna, kjianga koóxtí yojoó
nixtjien ch´an, nixtjien sien, kojotsa
kjianga kjixió botindsa´a ndsub´ueji
ko ts´en buaá yojoó, ndakjuéna.
Mí tokoyá ts´en nga máná.
fuxtí kjua ndasen,
nixtjien máná tsabukja´an
ndanga tsié.
Fojñajo´an njña tsabehe
xi b´indo xió nga nixtjín.
Ndakjuéna, ngo tín tsi yojona
tsjáha kó kia xcheé nga tinchinji.
Llámame
Llámame, cuando sientas que el susurro
de la noche fría y solitaria te desnuda
o cuando el silencio bese tu boca
llenándola de inquietud, llámame.
Yo sé desvestir la soledad
de mil formas bellas, llenar la noche
trémula de apasionadas caricias.
Acostarme con los sueños infieles
callados a la luz del día.
Llámame, bastará un instante de mi vida
para eternizar la dicha de saber que existes.
María Clara Sharupi Jua (Shuar – Ecuador)
Aya enenteijai tayi
ewejrum-sha atsawai
tumaitkiush, ayásh nekàpmat, takame
uwi, tsawant, washim uwi, misuch aya enketui
antújat yumin pachimpar, mura ainis

ame áarma nuna mejentsat nakua wakeraj
aya takatsan nakua, antinkish atsutai nui
chimiamu atsana nui,
mamush-sha, ami yapí atsana
nantakim mayai aínis weame

ame wakannish atsana nui
tíi penker amin juame
inchimprusam, wishiram, métek-matin, winia nankamataei
apapeame
numi yankú takáku kukújrukma ainis
winchirpatin amuachma.

Llegó UTOPIA
(fragmentos)
No tienes manos
Aún así, moldeas mis sentidos
Y desnudas al siglo que cobija a los años, y los días
Compuesta con sonidos dulces y rústicos.

Besar tus letras quiero
Sin el roce de mis labios.
Donde no hay cicatrices,
Ni cortinas que oculten tu rostro,

La libertad de no tenerte
Hace intensa tu permanencia
Coqueta y juguetona, persigues mis pasos
Como un árbol florido
De un color sin fin.

Mikeas Sánchez (Zoque – Chiapas)
Te’ kojama wirüba jana tsame’is wyejkuy’omo
(fragmento)
I

Te’ kojama wirüba jana tsame’is wyejkuy’omo
wirüba wü’kü yü’kü nü’
   [nü’ jurü’ nasakobajk’is kyojt’poü myüso’kiuy
nü’ kana’paajpü jurü’ dü’ ngomi’is chyajkü
      [xyijs’sis yoma’

Te’ kojama’is ñübujt’pa nats’kuy
   ñübujt’pa kajsojkuy
miets’pa poyo’is xyüngü
miets’pa tum’iri’is jyüwi’
Y te’ wyrün’nü’ mutpa tuj’omoram
mutpa’ wyndütsi’omo
   [jurü’ dü’ amyajpa kaya’jubü

El alma retorna al grito del silencio
(fragmento)
I

El alma retorna al grito del silencio
      retorna a beber agua de mar
         [con que sació su primera sed
agua de vida donde la tierra depositó sus arcanos
agua de salitre dulcísimo donde Dios dejó esencias       [de su cuerpo
El alma desecha misticismos
   desecha esperanzas
busca reflejos de arena
busca brasas de soledad
Y su ojo de agua brota en gotas de lluvia
      en el rabillo del ojo
         [para mirar fantasmas

Yana Lucila Lema Otavalo (Kichwa – Ecuador)
Kay shuk
Ari shamunka nishpa shuyakurkanimi, na pantarinkichu
Kay shukmi, kay urmakuk, tunirikuk, chukchukuk
ukupi, kay chusku pirkakuna muyuntipi tyakuyka.
Kay shukmi, chakishka yura shina, pawakuk, kuyurikuk
tyarina kaspipi tyakuyka.
Kay shukmi, kay wañuchinashnalla, kaparikushpapash, na kuyurik
      [punkuta rikkuyyka.
Kay shukmi kay tamyata rikukushpapash, na yakuchu yayka.
Tatkikunami, munaymi, ñuka chakishka shimimi.
Ari, shamuchun shuyakurkanimi, na pantankichu.
Chay shukmi, ista ukupi kampak mutyashka aycha sirikuyka
Chay shukmi, ishta punkupi, na tamyakpipash, kampa mutyashka
      [aycha sirikuyka
Chay shukmi, kanpak shunku ukupi ninan mayushina,
   [challwakunashina kuyurikuyka, mishashka pachaka.
Yachankichari, chay urku washapi wañukuk, pakirikuk ñanka
   [Mana kayshukpash, chayshukpash kanchu. Chayka, rumipi shina,
   [ñuka shimi kanpak aychapi shuyushka, na kunkana, kichikishka
      [tyakukmi.
Otra cosa
Si esperaba que vinieras no te equivocas.
Una cosa es estar aquí, sentada, entre estas cuatro paredes,
que quieren caer, que se desmoronan,
que tiemblan.
Una cosa es estar sentada en esta silla,
que es hoja seca en medio del viento arrebatado.
Una cosa es mirar caer la lluvia en mi ventana
Y saber que no es agua,
que son segundos, que son ganas,
que es mi boca seca.
Si esperaba que vinieras no te equivocas.
Otra cosa es tu cuerpo raro, tibio,
recostado entre otras paredes, otra puerta
y tu cuerpo mojado sin lluvia.
Otra cosa es ese río y los peces que corren por tu pecho,
que son tiempo ganado.
Pero sabrás, que este camino roto,
que empieza a morir tras la montaña,
no es ni una cosa ni la otra,
es sólo la huella que como en piedra te dejó mi boca
y que hoy no encuentra salida.
Invitado especial
Miguel León-Portilla (Náhuatl – CDMX)
Cuando muere una lengua
Cuando muere una lengua,
las cosas divinas,
estrellas, sol y luna;
las cosas humanas,
pensar y sentir,
no se reflejan ya
en ese espejo.

Cuando muere una lengua,
todo lo que hay en el mundo,
mares y ríos,
animales y plantas,
ni se piensan, ni pronuncian
con atisbos y sonidos
que no existen ya.

Cuando muere una lengua
entonces se cierra
a todos los pueblos del mundo
una ventana, una puerta.
Un asomarse
de modo distinto
a cuanto es ser y vida en la tierra.

Cuando muere una lengua,
sus palabras de amor,
entonación de dolor y querencia,
tal vez viejos cantos,
relatos, discursos, plegarias,
nadie, cual fueron,
alcanzará a repetir.

Cuando muere una lengua,
ya muchas han muerto
y muchas pueden morir.
Espejos para siempre quebrados,
sombra de voces
para siempre acalladas:
la humanidad se empobrece.